Ograniczenia praw z patentów: licencje przymusowe w prawie polskim
W prawie polskim oraz prawie międzynarodowym przewidziane są pewne instytucje, które — choć w praktyce stosowane raczej rzadko — pozwalają na ingerencję w sferę wyłącznego korzystania z wynalazku przez uprawnionego z patentu. Chcielibyśmy poświęcić ten artykuł z cyklu Patenty bez tajemnic na przedstawienie polskiej regulacji dotyczącej zagadnienia licencji przymusowych.
Jest to problematyka, która urasta do niebagatelnej rangi w kontekście chociażby zagrożenia epidemiologicznego — z licencjami przymusowymi mieliśmy do czynienia np. w związku z pandemią ptasiej grypy, kiedy to urząd patentowy Tajwanu udzielił takiej właśnie licencji na lek Tamiflu. Obecnie, w miarę trwającego (i dobiegającego finału) wyścigu po skuteczną szczepionkę przeciwko wirusowi SARS-COV2, możemy mieć do czynienia z sytuacjami, w których podmioty opracowujące szczepionki zmuszone są sięgać po rozwiązania, na które inne osoby zdążyły wcześniej uzyskać patent — nasuwa się pytanie, jak pogodzić wówczas interes publiczny związany z celem prowadzonych badań oraz indywidualne prawa twórców. Jak sprawić, by prawo własności przemysłowej, chroniąc twórcę, nie stało na przeszkodzie wprowadzeniu na rynek szczepionek czy leków, które mogą ratować ludziom zdrowie i życie? Licencje przymusowe mogą przyjść z pomocą właśnie w wypadku takiego konfliktu dóbr.
Definicja licencji przymusowej
Na poziomie krajowym regulację dotyczącą licencji przymusowych odnajdujemy w ustawie z dnia 30 czerwca 2000 r. — Prawo własności przemysłowej (dalej jako: PWP). Szczegółowy kształt obowiązujących przepisów jest konsekwencją wykonania przez polskiego ustawodawcę zobowiązań wynikających z porozumienia TRIPS oraz aktów prawa unijnego.
Zgodnie z art. 82, pod pojęciem „licencji przymusowej” należy rozumieć zezwolenie na korzystanie z opatentowanego wynalazku innej osoby, które może zostać udzielone przez Urząd Patentowy RP (UPRP) w trzech enumeratywnie wskazanych przypadkach, do których należą: zagrożenie bezpieczeństwa państwa, nadużywanie patentu przez uprawnionego oraz sytuacja zależności patentów.
Należy mieć świadomość, że nazwa „licencja” jest w tym kontekście dość zwodnicza; wcale nie mamy bowiem do czynienia z jedną z umów licencyjnych. Przepisy dotyczące tego typu umów nie znajdą bynajmniej zastosowania do licencji przymusowej. Jak słusznie wskazuje się w komentarzu do ustawy PWP pod redakcją prof. Sieńczyło-Chlabicz, mamy w istocie do czynienia ze „szczególną, przymusową formą upoważnienia do korzystania z opatentowanego wynalazku osoby trzeciej, powstającą z mocy decyzji administracyjnej”.
Zagrożenie bezpieczeństwa państwa
UPRP może podjąć decyzję o udzieleniu licencji przymusowej, jeżeli jest to konieczne do zapobieżenia lub usunięcia stanu zagrożenia bezpieczeństwa Państwa, w szczególności w dziedzinie obronności, porządku publicznego, ochrony życia i zdrowia ludzkiego oraz ochrony środowiska naturalnego (art. 82 ust. 1 pkt 1). Wyliczenie zawarte w ustawie nie ma charakteru wyczerpującego. Przesłanka ta wyraźnie zbliża się do przypadku wykorzystania wynalazku dla celów państwowych, którego dotyczy art. 69 ust. 1 pkt 2 PWP — zgodnie z tym przepisem, nie narusza się patentu przez korzystanie z wynalazku dla celów państwowych w niezbędnym wymiarze, bez prawa wyłączności, jeżeli jest to konieczne do zapobieżenia lub usunięcia stanu zagrożenia ważnych interesów Państwa, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Jak wskazuje się w „Prawie patentowym” M. Du Valla, „w każdym przypadku chodzi o sytuację pilną, wymagającą niezwłocznych działań państwa w związku z istniejącym lub realnie grożącym stanem zagrożenia jego bezpieczeństwa”.
Nadużycie patentu
Nadużycie patentu definiowane jest w doktrynie, jak wskazuje M. du Vall, jako „usiłowanie rozciągnięcia czasu trwania albo zakresu przedmiotowego patentu”. Przesłanka ta odnosi się do sytuacji określonej w art. 68 PWP: patent może być nadużywany w szczególności przez uniemożliwianie korzystania z wynalazku przez osobę trzecią, jeżeli jest ono konieczne do zaspokojenia potrzeb rynku krajowego, a zwłaszcza gdy wymaga tego interes publiczny, a wyrób jest dostępny społeczeństwu w niedostatecznej ilości lub jakości albo po nadmiernie wysokich cenach. W takim przypadku, po stwierdzeniu, że patent jest nadużywany, UPRP może postanowić o możliwości ubiegania się o licencję przymusową, co powinien ogłosić w „Wiadomościach Urzędu Patentowego” (art. 82 ust. 3).
Sytuacja zależności patentów
Zgodnie z brzmieniem przepisu art. 82 ust. 1 pkt 3, sytuacja zależności patentów będzie miała miejsce, jeżeli zostanie stwierdzone, że uprawniony z patentu udzielonego z wcześniejszym pierwszeństwem (patentu wcześniejszego) uniemożliwia, nie godząc się na zawarcie umowy licencyjnej, zaspokojenie potrzeb rynku krajowego przez stosowanie opatentowanego wynalazku (patent zależny), z którego korzystanie wkraczałoby w zakres patentu wcześniejszego; w tym przypadku uprawniony z patentu wcześniejszego może żądać udzielenia mu zezwolenia na korzystanie z wynalazku będącego przedmiotem patentu zależnego (licencja wzajemna).
Istotną regułę wprowadza art. 82 ust. 2: licencja przymusowa w takiej sytuacji może być udzielona tylko wówczas, gdy mamy do czynienia z wynalazkiem wprowadzającym istotny postęp techniczny o poważnym znaczeniu gospodarczym. W „Prawie patentowym” M. du Valla zwraca się uwagę na to, że celem obwarowania wskazanego przypadku takim warunkiem „jest przeciwdziałanie nadużywaniu licencji przymusowej”. Dodaje się następnie, że „przesłanka istotnego postępu technicznego oraz jego istotnego znaczenia gospodarczego jest niezwykle ocenna, przyjąć jednak należy, że (…) UPRP będzie musiał wykazać, że rozwiązanie chronione patentem zależnym stanowi znaczną (doniosłą) zmianę w sferze techniki, prowadzącą do poprawy parametrów określonych rozwiązań technicznych, w szczególności zwiększenia użyteczności określonych rozwiązań”. Co się tyczy istotnego znaczenia gospodarczego, może ono „przejawiać się w znacznym zmniejszeniu kosztów produkcji i znacznym polepszeniu jakości rozwiązań”.
Licencje przymusowe na patenty dotyczące wytwarzania produktów farmaceutycznych
Katalog przesłanek udzielenia licencji przymusowej należy jeszcze uzupełnić o przypadek wskazany w rozporządzeniu (WE) nr 816/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie udzielania licencji przymusowych na patenty dotyczące wytwarzania produktów farmaceutycznych przeznaczonych na wywóz do krajów, w których występują problemy związane ze zdrowiem publicznym (akt ten obowiązuje w prawie polskim bezpośrednio). Rzeczone rozporządzenie ustanawia procedurę udzielania licencji przymusowych w odniesieniu do patentów i dodatkowych świadectw ochronnych dotyczących wytwarzania i sprzedaży produktów farmaceutycznych w przypadku gdy produkty te są przeznaczone na wywóz do kwalifikujących się do ich otrzymania krajów przywozu, potrzebujących takich produktów w celu zaradzenia problemom dotyczącym zdrowia publicznego (art. 1).
Warunek udzielenia licencji
Co do zasady, licencja przymusowa może zostać udzielona dopiero wówczas, jeżeli jeżeli ubiegający się o nią wykaże, że czynił wcześniej, w dobrej wierze, starania w celu uzyskania licencji. Trzeba jednak zaznaczyć, że warunek nie dotyczy przypadku licencji przymusowej udzielanej w celu zapobieżenia lub usunięcia stanu zagrożenia bezpieczeństwa Państwa. Nie znajdzie on również zastosowania, jeżeli wcześniej opublikowano ogłoszenie o możliwości ubiegania się o licencję przymusową. (art. 82 ust. 4).
Ubieganie się o licencję przymusową wyłączone jest w sytuacji, gdy uprawniony z patentu wyraża zgodę na zawarcie umowy licencyjnej, natomiast strony nie są w stanie osiągnąć porozumienia w zakresie samych szczegółowych warunków umowy.
Charakterystyka licencji przymusowej
Licencja przymusowa ma niewyłączny charakter (art. 83), a korzystający z wynalazku na podstawie licencji przymusowej jest obowiązany uiścić na rzecz uprawnionego opłatę licencyjną (art. 84). Ustawa reguluje również możliwość przeniesienia licencji przymusowej: ograniczoną do przypadku, gdy licencja przenoszona jest łącznie z przedsiębiorstwem lub tą jego częścią, w której jest ona wykonywana; zastrzega się również, że licencja przymusowa dotycząca patentu wcześniejszego może być przeniesiona na inną osobę tylko łącznie z patentem zależnym (art. 85).
Co istotne, podmiot uprawniony z patentu nadal może korzystać z wynalazku; podobnie jak inne osoby, którym udzieli on licencji.
Tryb udzielenia licencji przymusowej
O udzieleniu licencji przymusowej rozstrzyga Urząd Patentowy RP w postępowaniu spornym (art. 255 ust. 1 pkt 6 i 6.1). UPRP określa zakres, czas trwania licencji, szczegółowe warunki jej wykonywania oraz wysokość opłaty licencyjnej, sposoby i terminy jej zapłaty. Decyzja może zostać zaskarżona w drodze skargi do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie (art. 257). Przewiduje się również, że decyzja o udzieleniu licencji przymusowej może zostać zmieniona w części dotyczącej zakresu i czasu trwania licencji bądź też wysokości opłaty licencyjnej — przy czym po upływie dwóch lat od jej wydania może to nastąpić tylko na wniosek zainteresowanego, jeżeli zachodzi szczególnie uzasadniony przypadek (art. 86).